Baruch Lopes de Leão Laguna

Amsterdam, 16 februari 1864 – Auschwitz, 19 november 1943

Door Jante van der Naaten, 8 juli 2022

Jeugd en opleiding

Baruch Lopes de Leão Laguna, of kortweg Baruch Laguna, werd op 16 februari 1864 in Amsterdam geboren in een Sefardisch Joods gezin. Zijn ouders waren Salomon Lopes de Leão Laguna en Sara Kroese. Laguna’s vader stierf toen hij 10 jaar oud was, en omdat zijn moeder vanwege haar slechte gezondheid niet voor hem kon zorgen, werd hij in het Portugees-Israëlitisch Weeshuis in Amsterdam geplaatst. Al op jonge leeftijd was Laguna veel aan het tekenen. De jongens van het weeshuis moesten elke dag naar de synagoge, waar Laguna zich vaak achterin verschuilde om de gezichten van de bezoekers te tekenen.1 Zijn talent bleef niet onopgemerkt; toen er op zijn veertiende over zijn beroep moest worden beslist, werd hij naar de Kunstnijverheidsschool Quellinus gestuurd om te worden opgeleid tot decoratieschilder. Maar Laguna had geen interesse in ‘nuttige’ schilderkunst, en ging twee jaar later naar de Rijksacademie van Beeldende Kunsten.2  Daar kreeg hij les van de schilders August Allebé, Sybrand Altmann en Barend Wijnveld.

Op zijn zeventiende moest Laguna het weeshuis verlaten en op eigen benen zien te staan. Hij werkte voor verschillende tijdschriften en richtte op een zolder op de Plantage Franselaan (nu Henri Polaklaan) in de Amsterdamse Jodenbuurt een atelier-woonplaats in. Enige bekendheid verwierf hij toen zijn schetsen werden opgenomen in het eerste nummer van het Elseviers Maandschrift. Tot zijn twintigste woonde en werkte hij in de Jodenbuurt, waar hij kleurrijke straattaferelen en volkstypes tekende. Daar raakte hij bevriend met andere kunstenaars. Zo werkte hij enige tijd in het atelier van Meijer de Haan en trok hij op met Henri Teixeira de Mattos en Jozef Israëls.3  In 1880 richtte Laguna samen met Jac van Looy, Jan Veth en Willem Witsen de studentenvereniging Sint Lucas op. Deze studentenvereniging werd in 1887 omgevormd tot de algemene kunstenaarsvereniging Sint Lucas.

In 1884, op zijn twintigste, verliet Laguna de Rijksacademie. Hij verdiende de kost met het verkopen van zijn schetsen en het illustreren van boeken en tijdschriften. Laguna was een muziekliefhebber en bezocht regelmatig theater Frascati, waar hij eens een tekening van een oude cellist maakte. De schilder Ferdinand Oldewelt, die Laguna op het atelier van Teixeira had ontmoet, spoorde hem aan om het werk naar Arti et Amicitiae op te sturen. Arti kocht het direct aan voor de verloting, en Laguna werd als lid aangenomen. Met deze officiële entree in de kunstwereld nam zijn carrière een vlucht. Laguna schilderde vooral natuurgetrouwe portretten in warme kleuren, en deze vielen goed in de smaak. Er begonnen verschillende opdrachten van vermogende families binnen te komen. In 1885 exposeerde Laguna voor het eerst bij Arti.

Larense School

Baruch Laguna trouwde met Rose Asscher (1872-1944), de dochter van een antiquair uit Londen. Vanwege Laguna’s gezondheidsproblemen verhuisde het gezin in 1898 naar het Gooi, een streek die bekend stond om haar gezonde boslucht en de vele sanatoria.4  Eerst woonden zij in Laren, toen enige tijd in Hilversum, vervolgens weer voor een korte tijd in Amsterdam, totdat zij zich uiteindelijk definitief in Blaricum-Laren vestigden.5 Hier kwam Laguna in contact met schilders van de Larense School. Deze groep schilders werkten in realistische en impressionistische stijl en kozen doorgaans voor plattelandse onderwerpen (genrestukken of landschappen). De kunstenaars kwamen regelmatig bijeen in Hotel Hamdorff in Laren, waar zij in het café (‘Het Kroegje van Jan Hamdorff’) betaalden met schilderijen. In 1913 opende Hamdorff ook een kunstzaal waar regelmatig tentoonstellingen werden gehouden. Laguna was nu behalve (buiten)lid van Arti en Sint Lucas ook lid van de Vereeniging voor Beeldende Kunsten Laren-Blaricum en vanaf 1935 van een afsplitsing van deze vereniging, de Gooische Schildersvereniging.

Laguna liet zich in Laren inspireren door plattelandse onderwerpen en schilderde veel interieurs,

De kat voeren, olieverf op doek, privébezit (via Wikipedia)

doch altijd met een figuur erin: boeren aan het werk, moeders met kinderen en spelende kinderen. Hij was niet geïnteresseerd in het schilderen van landschappen, maar deed dit af en toe op verzoek van de Larensche Kunsthandel, omdat dit genre goed was voor export naar de Verenigde Staten. Laguna bleef een gedreven portrettist en schilderde veel portretten van prominente tijdgenoten in opdracht. Zo maakte hij portretten van de socialistische politicus Ferdinand Domela Nieuwenhuis, opperrabbijn Abraham van Loen, de oprichter van de Incasso Bank (nu ABN AMRO) Karel Gustaaf Goedewaagen, collega-kunstenaar Evert Pieters en de acteur Louis de Vries. Laguna reisde speciaal naar Engeland om een portret van de echtgenote van ondernemer Henri Wilhelm August Deterding te schilderen. Laguna schilderde ook bloemstukken, stillevens en enkele stadsgezichten. Maar hij bleef vooral een schilder van mensen, zoals ook beschreven in een artikel in Het Joodsche Weekblad uit 1941: “Menschen moest hij hebben: boeren, bankiers, militairen, mondaine vrouwen, zachte moeders met kinderen, kooplieden, geleerden, artsen. Laguna is vooral de man van de “belle peinture”.”6

Een bescheiden mens

Baruch Laguna’s harmonische kleurgebruik en evenwichtige posities trokken ieders aandacht. Zijn werk was enorm populair, maar Laguna had geen behoefte aan bekendheid. Hij exposeerde weinig, mede omdat zijn werk meestal meteen verkocht werd. Wel heeft hij aan verschillende mensen lesgegeven, bijvoorbeeld aan Jan van den Brink, Theodora Elisabeth Wolterbeek-Muller en Bartha Femke Mirandolle-de Vries.7  In 1916 kreeg Laguna, voor een van zijn portretten op de tentoonstelling van Arti, de gouden medaille van koningin Wilhelmina uitgereikt.8 In 1921 ontving hij nogmaals een koninklijke medaille voor een portret van een ‘jonge violist’.9 Hij was een zeer geziene figuur in het Gooi. Toen hij 70 jaar oud werd, werd hem als eerbetoon een groot feest en een tentoonstelling in Hotel Hamdorff aangeboden. Dit was een van de weinige gelegenheden waar veel van zijn werk op dezelfde plek te zien was.10

Laguna was een zeer bescheiden mens en leefde voor zijn gezin.11 Hij en Rose hadden twee zoons, Lodewijk (1899) en Martinus (1902). Het gezin werd zwaar getroffen toen Martinus op 35-jarige leeftijd om het leven kwam bij een motorongeluk. “Door zijn enorme werklust en den wil om voor zijn vrouw en de achterblijvenden te zorgen, heeft hij zijn verdriet onder de knie kunnen krijgen. Nu de omstandigheden steeds duisterder voor hem worden, is de 78-jarige nog onverzwakt aan het werk” leest het interview in Het Joodsche Weekblad van vier jaar na het ongeluk. Het artikel sluit af met een karakteriserende beschrijving: “Maar Laguna is nog niet tevreden. Hij loopt door zijn atelier als een dokter op de ziekenzaal; hij bekijkt zijn patiënten, betast ze, heeft voor ieder een verfje en een vriendelijk woord. Of een boos woord voor zichzelf, als ze nog niet volmaakt zijn. Want ondanks zijn zelfvertrouwen, is de 78-jarige als kunstenaar een bescheiden man gebleven, die hooge eischen aan zichzelf stelt. Met de eischen, die hij anderen stelt, typeert hij zichzelf als Jood: Onrecht is de ergste ondeugd die hij kent. Hij houdt van mooie menschen, maar een mooi karakter is hem meer waard.”12

Oorlog

Aan het begin van de oorlog woonden Laguna en zijn vrouw in een door de architect H.C. Elzinga voor hen gebouwde villa met atelier. De NSB confisqueerde een deel van de villa voor meubelopslag, waardoor Baruch hier niet meer goed kon werken.

Zelfportret Baruch Laguna, 1940-43, olieverf op doek, Collectie Joods Museum

Kort na het verschijnen van het artikel in Het Joodsche Weekblad is Laguna met zijn gezin bij een afgelegen Larense boerderij in onderduik gegaan. Hij heeft verschillende schilderijen geschonken aan de mensen die hem hielpen. Ook dit zelfportret, dat Laguna vermoedelijk in onderduik schilderde, gaf hij aan de familie.13 Door verraad moesten Laguna en zijn gezin verschillende keren op andere adressen onderduiken en uiteindelijk raakten zij gescheiden van elkaar. Op 23 april 1943 werd Baruch Laguna opgepakt en weggevoerd naar Kamp Vught. Laguna werd naar Auschwitz gedeporteerd, waar hij op 19 november 1943 werd vermoord. Hij werd 79 jaar. Rose Asscher is waarschijnlijk pas later gedeporteerd; zij werd op 11 februari 1944 op 72-jarige leeftijd in Auschwitz vermoord. Hun zoon Lodewijk, een violist, overleefde de oorlog.

Nalatenschap

Baruch Lopes de Leão Laguna heeft een groot oeuvre nagelaten. Omdat veel van zijn werk meteen werd verkocht is er geen sprake van grootschalige verduistering of vernietiging door de nazi’s. Veruit het meeste werk is in privébezit, maar een deel is bij musea als het Joods Museum in Amsterdam en het Singer Laren. Alhoewel er nog veel werken van Laguna in omloop zijn, bestaat er (nog) geen duidelijk overzicht van zijn oeuvre.

Meer informatie over Baruch Lopes de Leão Laguna wordt verzameld door zijn familie op deze website: baruch-laguna.nl

Noten
1. Herman Minkenhof, “Een schilder van menschen…: Baruch Laguna in zijn atelier.” Het Joodsche Weekblad 1, nr. 27 (1941): 5. https://www.delpher.nl/nl/kranten/view?coll=ddd&identifier=ddd:010318176:mpeg21:p005.
2. Idem.
3. Mary van der Schaal, “Baruch Lopes de Leão Laguna (1864–1943),” geraadpleegd 14 juni 2022, https://historischekringlaren.nl/baruch-lopes-de-leao-laguna-1864-1943/.
4. Van der Schaal, “Baruch Lopes de Leão Laguna (1864–1943).”
5. Pieter A. Scheen, Lexicon Nederlandse beeldende kunstenaars, 1750-1950 (‘s-Gravenhage: Scheen, 1969). Mary van der Schaal, “Baruch Lopes de Leão Laguna (1864–1943),” geraadpleegd 14 juni 2022, https://historischekringlaren.nl/baruch-lopes-de-leao-laguna-1864-1943/.
6. Minkenhof, “Een schilder van menschen,” 5.
7. Scheen, Lexicon Nederlandse beeldende kunstenaars, 1750-1950.
8. “B. Lopes de Laguna 75 jaar,” Arnhemsche courant, 15 februari 1939, via Persmap RKD. Zie ook: https://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=B.+Lopes+de+Laguna+75+jaar&coll=ddd&identifier=MMKB08:000111027:mpeg21:a0087&resultsidentifier=MMKB08:000111027:mpeg21:a0087&rowid=1.
9. P.M.J. Jacobs, Beeldend Benelux: biografisch handboek (Tilburg: Stichting Studiecentrum voor beeldende kunst, 2000), 112, en Oscar Laurens Schrover, “Baruch Lopes Leao de Laguna,” geraadpleegd 14 juni 2022, https://www.joodsvirtueelmuseum.nl/kunstenaar/baruch-lopes-leao-de-laguna/.
10. Van der Schaal, “Baruch Lopes de Leão Laguna (1864–1943).”
11. Minkenhof, “Een schilder van menschen,” 5. Mary van der Schaal, “Baruch Lopes de Leão Laguna (1864–1943),” geraadpleegd 14 juni 2022, https://historischekringlaren.nl/baruch-lopes-de-leao-laguna-1864-1943/.
12. Minkenhof, “Een schilder van menschen,” 5.
13. Joods Historisch Museum, “Aanwinst van Baruch Lopes de Leao Laguna,” 20 maart 2006, via Persmap RKD.

Geraadpleegde bronnen